با گذشت بیش از یک دهه از تولد بلاکچین، این فناوری همچنان با چالش معروفی به نام سه‌گانه بلاکچین (Blockchain Trilemma) روبه‌رو است: تمرکززدایی، امنیت و مقیاس‌پذیری.
به‌طور سنتی، بلاکچین‌ها تنها می‌توانند دو مورد از این سه ویژگی را به‌طور کامل تامین کنند و دستیابی هم‌زمان به هر سه، آرزویی پیچیده و دشوار است.
در سال‌های اخیر، با رشد کاربران، برنامه‌های غیرمتمرکز و افزایش فعالیت‌های مالی درون زنجیره‌ای، مسئله مقیاس‌پذیری اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده است. شبکه‌هایی مانند اتریوم در زمان‌های اوج مصرف، با هزینه‌های بالا و زمان‌های پردازش طولانی مواجه شده‌اند که مانعی جدی برای پذیرش عمومی فناوری بلاکچین است.
سال 2025، نقطه‌ای کلیدی در این مسیر است. راهکارهایی نظیر رول آپ ها (Rollups)، شاردینگ (Sharding) و ساب نت ها (Subnets) به‌عنوان امیدهای اصلی حل مشکل مقیاس‌پذیری مطرح شده‌اند. این راهکارها هرکدام با رویکرد متفاوتی می‌کوشند بدون قربانی کردن سایر ویژگی‌ها، یکی از اضلاع سه‌گانه را بهبود دهند. در این مقاله، با نگاهی تحلیلی به این فناوری‌ها، مزایا، محدودیت‌ها و جایگاه احتمالی آنها در معماری بلاک چین در سال 2025 خواهیم پرداخت.
مرور اجمالی راهکارهای مقیاس پذیری تا 2025
مقیاس‌پذیری، توانایی یک بلاک چین برای پردازش تعداد بالایی از تراکنش‌ها در مدت زمان کوتاه، یکی از حیاتی‌ترین فاکتورها برای موفقیت جهانی فناوری بلاک چین است. از ابتدای ظهور این فناوری، راهکارهای مختلفی برای افزایش ظرفیت شبکه‌ها ارائه شده که می‌توان آنها را به دو دسته کلی تقسیم کرد که در ادامه به آنها می‌پردازیم:
راهکارهای لایه اول (Layer 1)
در این رویکرد، تغییرات مستقیما در خود بلاک چین اصلی ایجاد می‌شود. نمونه‌هایی از آن عبارت‌اند از:
- شاردینگ: تقسیم شبکه به بخش‌های کوچک‌تر برای افزایش موازی‌سازی پردازش.
- افزایش اندازه بلاکیا بهینه‌سازی الگوریتم‌های اجماع مانند PoS به جای PoW.
راهکارهای لایه دوم (Layer 2)
ایده اصلی این لایه، انتقال بخش زیادی از پردازش‌ها به بیرون از زنجیره اصلی است تا بار شبکه کاهش یابد، سپس داده‌ها به‌صورت فشرده به زنجیره اصلی برگردند. نمونه‌های آن عبارتند از:
- رول‌آپ‌هاشامل Optimistic Rollup و ZK Rollup
- کانال‌های پرداخت (Payment Channels)مانند شبکه Lightning
- ولیدیوم‌ها (Validiums)و سایر ساختارهای ZK-based
علاوه بر این دو دسته، ساختارهایی نظیر Subnets در شبکه‌هایی مانند Avalanche معرفی شده‌اند که نوعی تفکیک عملکردی و مقیاس‌پذیری مستقل را ارائه می‌دهند.
تا سال 2025، این راهکارها نه‌تنها به‌طور موازی توسعه یافته‌اند، بلکه برخی از پروژه‌ها شروع به ترکیب آنها کرده‌اند تا به تعادلی پایدار میان امنیت، تمرکززدایی و مقیاس‌پذیری دست یابند. در بخش‌های بعد، به بررسی دقیق‌تر هریک از این فناوری‌ها می‌پردازیم.
برای مطالعه کامل درباره اهمیت بلاکچینهای لایه 2 در افزایش مقیاس‌پذیری، مقاله بلاک چین های لایه 2 چه هستند و چرا اهمیت دارند؟ را پیشنهاد می‌شود.
رول آپ ها (Rollups): پیشتازان لایه دوم
رول‌آپ‌ها یکی از موفق‌ترین و پرکاربردترین راهکارهای لایه دوم در اکوسیستم بلاک چین هستند، به‌ویژه برای شبکه‌هایی مثل اتریوم که با محدودیت ظرفیت در لایه اول مواجه‌اند.
ایده اصلی رول آپ ها این است که تراکنش‌ها خارج از زنجیره اصلی پردازش شده و سپس خلاصه‌ای از آنها به‌صورت فشرده روی زنجیره اصلی ذخیره می‌شود. این کار باعث کاهش بار شبکه اصلی و کاهش هزینه‌ها می‌شود، در حالی که امنیت آن همچنان از لایه اول تامین می‌گردد.
دو نوع اصلی از رول‌آپ‌ها در حال حاضر وجود دارد: Optimistic Rollups و ZK Rollups.
- در Optimistic Rollup، فرض بر صحت همه تراکنش‌هاست مگر آن‌که کسی ادعای خلاف کند. این مدل نیاز به یک بازه زمانی چند روزه برای اعتراض (Challenge Period) دارد و همین موضوع می‌تواند برداشت دارایی را به تاخیر بیندازد. پروژه‌های موفقی مانندOptimism و Arbitrum از این نوع هستند.
- در مقابل، ZK Rollup یا Zero-Knowledge Rollup با استفاده از رمزنگاری پیشرفته، صحت تراکنش‌ها را اثبات کرده و به زنجیره اصلی ارسال می‌کند. این روش نهایی‌سازی بسیار سریع‌تر و امنیت بالاتری دارد، اما توسعه آن پیچیده‌تر است.
برای بررسی دقیق‌تر عملکرد Optimistic Rollup و نقش شبکه Optimism در بهبود مقیاس‌پذیری، مقاله شبکه Optimism چیست؟ مفید خواهد بود.
مزایا و چالش های رول آپ ها
استفاده از رول آپ ها، فرصت‌های بزرگی برای گسترش و پذیرش بلاک چین فراهم کرده است، اما همچنان با چالش‌هایی نیز مواجه است که باید در طراحی و اجرا مدنظر قرار گیرند. در ادامه به مزایا و چالش های رول آپ ها می‌پردازیم:
مزایای رول آپ ها
- کاهش شدید کارمزد تراکنش‌ها: پردازش خارج از زنجیره باعث کاهش فشار بر لایه اول و در نتیجه کاهش هزینه‌ها می‌شود.
- افزایش ظرفیت تراکنش‌ها: برخی Rollupها قادرند هزاران تراکنش را در هر بلاک جای دهند.
- حفظ امنیت لایه اول: چون داده‌های نهایی یا اثبات‌ها روی زنجیره اصلی ذخیره می‌شوند، امنیت Rollup نیز تضمین شده است.
- امکان ساخت اپلیکیشن‌های مقیاس‌پذیر: توسعه‌دهندگان می‌توانند اپلیکیشن‌هایی با تجربه کاربری بهتر و سرعت بالاتر بسازند.
چالش های رول آپ ها
- پیچیدگی فنی در پیاده‌سازی: به‌ویژه در ZK Rollup، نیاز به تیم‌های متخصص و ابزارهای پیشرفته وجود دارد.
- تاخیر در برداشت دارایی (Optimistic Rollup): بازه زمانی اعتراض می‌تواند باعث کاهش تجربه کاربری شود.
- عدم سازگاری کامل با قراردادهای موجود: برخی Rollupها نیازمند بازنویسی یا به‌روزرسانی قراردادهای هوشمند هستند.
- تمرکز نسبی در برخی پروژه‌ها: برخی شبکه‌های Rollup همچنان به نهادهای مرکزی برای اعتبارسنجی یا مدیریت متکی هستند.
شاردینگ (Sharding): معماری چند‌تکه بلاکچین
شاردینگ یکی از راهکارهای لایه اول برای افزایش مقیاس‌پذیری است که برخلاف رول آپ ها، تغییرات را در معماری اصلی زنجیره بلاک چین اعمال می‌کند.
ایده اصلی شاردینگ این است که به‌جای پردازش تمام تراکنش‌ها توسط کل شبکه، بلاک چین به بخش‌هایی مستقل به نام شارد (Shard) تقسیم شود که هرکدام می‌توانند تراکنش‌ها و قراردادهای خاص خود را اجرا کنند. این ساختار باعث می‌شود پردازش‌ها به‌صورت موازی انجام شده و فشار روی زنجیره اصلی به‌طور قابل توجهی کاهش یابد.
اتریوم شاردینگ را به‌عنوان بخشی از نقشه راه خود برای Ethereum 2.0 تعریف کرده است؛ اما با معرفی راهکارهای موثر لایه دوم مانند رول‌آپ‌ها، تمرکز آن تغییر یافته و ترکیب Rollup + Sharding به‌عنوان راهکار ایده‌آل در نظر گرفته می‌شود.
با این وجود، پروژه‌های دیگری مانند Near Protocol و MultiversX (Elrond) نیز از ابتدا با طراحی شاردینگ آغاز به کار کرده‌اند.
مزایای شاردینگ
- موازی‌سازی پردازش‌ها: سرعت کلی شبکه با توزیع تراکنش‌ها در شاردهای مختلف افزایش می‌یابد.
- بهبود مقیاس‌پذیری بدون نیاز به لایه دوم: در صورت پیاده‌سازی کامل، می‌تواند به‌تنهایی بار سنگینی از شبکه بردارد.
- تفکیک منابع و داده‌ها: برای تقسیم‌بندی عملکردی و منطقه‌ای در اپلیکیشن‌های بزرگ مناسب است.
چالش ها و محدودیت های شاردینگ
- پیچیدگی در طراحی و امنیت متقابل شاردها: تعامل بین شاردها (Cross-shard communication) یکی از دشوارترین بخش‌های فنی است.
- احتمال تمرکز اعتبارسنجی در هر شارد: اگر مکانیزم انتخاب نودها درست نباشد، ممکن است برخی شاردها متمرکز شوند.
- وابستگی به هماهنگ‌کننده مرکزی یا Beacon Chain: در برخی طراحی‌ها که ریسک‌های امنیتی یا تاخیر را به همراه دارد وابستگی به هماهنگ کننده مرکزی دیده می‌شود .
در مجموع، شاردینگ راهکاری بنیادی برای افزایش مقیاس‌پذیری از سطح معماری است، اما نیازمند طراحی دقیق، زیرساخت قوی و تیم‌های توسعه‌ای با تخصص بالا است. در سال 2025، بسیاری از بلاکچینهای نسل سوم به‌طور کامل یا ترکیبی از شاردینگ در حال بهره‌برداری هستند و رقابت نزدیکی با رول‌آپ‌ها دارند.
ساب نت ها (Subnets): راهکار اختصاصی در شبکه هایی مانند Avalanche
ساب نت ها (Subnets) یکی از نوآورانه‌ترین روش‌های مقیاس‌پذیری هستند که در بلاکچین‌هایی مانند Avalanche معرفی شده‌اند. برخلاف شاردینگ که تمام شاردها بخشی از یک زنجیره اصلی هستند، Subnetها اجازه می‌دهند تا زنجیره‌های مستقل با قوانین، اعتبارسنج‌ها و ساختار سفارشی‌شده خود ایجاد شوند، در حالی که همچنان از امنیت زیرساخت اصلی بهره می‌برند.
در واقع، یک Subnet می‌تواند یک بلاک چین کاملا مستقل باشد که تنها برخی از ویژگی‌های شبکه مادر (مانند Avalanche) را به ارث می‌برد. این مدل برای اپلیکیشن‌های بزرگ، سازمان‌ها یا پروژه‌هایی که نیاز به ساخت بلاک چین اختصاصی دارند ولی نمی‌خواهند زیرساخت کامل را از ابتدا بسازند، ایده‌آل است.
مزایای ساب نت ها
- انعطاف‌پذیری بالا: تنظیم پارامترهای اقتصادی، الگوریتم اجماع و حتی قوانین KYC به‌صورت مستقل امکان‌پذیر است.
- استقلال عملیاتی: هر Subnet می‌تواند بدون وابستگی به ترافیک زنجیره‌های دیگر عمل کند، که موجب افزایش عملکرد و کاهش ازدحام می‌شود.
- مناسب برای کاربردهای خاص: شرکت‌ها و بازی‌های Web3 می‌توانند بلاک چین اختصاصی خود را روی ساب نت راه‌اندازی کنند.
چالش های ساب نت ها
- نیاز به مدیریت اعتبارسنج‌های اختصاصی: برخلاف شاردینگ که اعتبارسنج‌ها بین شاردها به اشتراک گذاشته می‌شوند، در ساب نت ها باید اعتبارسنج‌های جدید تعریف و هماهنگ شوند.
- امنیت وابسته به اندازه Subnet: اگر تعداد نودها یا اعتبارسنج‌ها در یک ساب نت پایین باشد، ممکن است امنیت آن نسبت به زنجیره مادر کمتر باشد.
- چالش در ارتباط بین Subnetها: انتقال داده یا دارایی میان ساب نت های مختلف هنوز به ابزارهای اضافی یا پل‌ها (bridges) نیاز دارد.
در سال 2025، استفاده از Subnetها در حال گسترش است، به‌ویژه در پروژه‌هایی که نیاز به مقیاس‌پذیری در کنار سفارشی‌سازی بالا دارند. Avalanche با مدل Subnet خود، نقش مهمی در آینده معماری‌های چندزنجیره‌ای ایفا می‌کند و ممکن است الگویی برای دیگر بلاکچین‌ها نیز باشد.
حل سه گانه بلاکچین: آیا ترکیب این راهکارها کافی است؟
سه‌گانه بلاک چین مفهومی کلیدی است که نشان می‌دهد بلاکچین‌ها نمی‌توانند به‌طور هم‌زمان هر سه ویژگی مهم مقیاس‌پذیری، تمرکززدایی و امنیت را بدون فدا کردن یکی از آنها به‌طور کامل فراهم کنند.
اما اکنون، با ظهور راهکارهایی مانند رول‌آپ‌ها، شاردینگ و ساب‌نت‌ها، این سوال مطرح می‌شود که آیا واقعا می‌توان با ترکیب این فناوری‌ها، سه‌گانه بلاک چین را به‌طور کامل حل کرد؟
پاسخ به این سوال قطعی نیست، اما روندها نشان می‌دهند که ترکیب هوشمندانه راهکارها می‌تواند فاصله بین این سه ویژگی را به‌شدت کاهش دهد.
به‌عنوان مثال، شبکه اتریوم با استفاده از رول‌آپ‌ها برای مقیاس‌پذیری و برنامه‌ریزی برای شاردینگ در آینده، در تلاش است تعادلی میان امنیت بالا و تمرکززدایی حفظ‌شده فراهم کند. از سوی دیگر، Avalanche با ارائه ساب‌نت‌های سفارشی‌شده به اپلیکیشن‌ها، به دنبال ایجاد مقیاس‌پذیری بدون قربانی کردن کارایی و استقلال است.
با این حال، محدودیت‌های فنی، هزینه‌های عملیاتی و چالش‌های بین‌زنجیره‌ای همچنان مانع از دستیابی کامل به این ایده‌آل هستند.
در نهایت، می‌توان گفت که در سال 2025، صنعت بلاک چین از یک «نبرد تئوریک بین سه‌گانه» به سمت هم‌زیستی و ادغام چندین راهکار مکمل حرکت کرده است. هنوز راه درازی تا حل کامل این معما باقی مانده، اما دستاوردها قابل‌توجه هستند.
جمع بندی
در آغاز سال 2025، صنعت بلاک چین به پیشرفت‌های چشمگیری در زمینه مقیاس‌پذیری، کارایی و انعطاف‌پذیری دست یافته است. فناوری‌هایی مانند رول آپ ها (Layer 2) با کاهش بار شبکه‌های اصلی، شاردینگ (Layer 1) با پردازش موازی، و ساب نت ها با امکان ساخت بلاکچینهای مستقل اما هماهنگ، به‌کار گرفته شده‌اند.با این حال، هیچ‌کدام از این راهکارها به‌تنهایی کافی نیستند. آینده مقیاس‌پذیری احتمالا در ترکیب هوشمندانه این فناوری‌ها بر اساس نیاز هر پروژه نهفته است.
این مسیر صرفا فنی نیست، بلکه با چالش‌های معماری، اقتصادی و اجتماعی نیز همراه است. اما ابزارهای فعلی، قدرتی بی‌سابقه به توسعه‌دهندگان داده‌اند تا به سمت بلاکچین‌هایی سریع، ایمن و غیرمتمرکز حرکت کنند. در نهایت، بلاک چین در مسیر همگرایی تکنولوژی و واقعیت‌های کاربردی، بیش از هر زمان دیگر به بلوغ نزدیک شده است.
