زی‌کش یا ZEC یکی از مهم‌ترین ارزهای دیجیتال متمرکز بر حریم خصوصی است که در سال ۲۰۱۶ معرفی شد و از همان ابتدا با ویژگی منحصربهفرد خود یعنی استفاده از zk-SNARKs (اثبات‌های دانایی صفر غیرتعاملی) مورد توجه قرار گرفت. این فناوری به کاربران امکان می‌دهد تراکنش‌ها را بدون افشای اطلاعات حساس مانند آدرس فرستنده، گیرنده و مبلغ انجام دهند. به بیان ساده، زی‌کش تلاش می‌کند چیزی را ارائه کند که بیت‌کوین و بسیاری از رمزارزهای دیگر نتوانستند: حریم خصوصی واقعی در بستر بلاکچین عمومی.
زی‌کش به رهبری زوکو ویلکاکس-اوهرن (Zooko Wilcox-O’Hearn) راه‌اندازی شد؛ شخصیتی شناخته‌شده در دنیای رمزنگاری و سایفرپانک‌ها. او پیش‌تر در پروژه‌هایی چون DigiCash، نرم‌افزار Mojo Nation و سیستم فایل غیرمتمرکز Tahoe-LAFS فعالیت داشته و حتی در طراحی BLAKE3 (یکی از الگوریتم‌های پرکاربرد هش) نقش‌آفرینی کرده است.
پشتیبانی و توسعه‌ی زی‌کش توسط Electronic Coin Company (ECC) و همچنین بنیاد Zcash Foundation مدیریت می‌شود؛ این دو نهاد نه‌تنها روی توسعه‌ی شبکه کار می‌کنند بلکه بر به‌روزرسانی‌های پروتکل، مدل حاکمیتی و همکاری‌های بین‌المللی تمرکز دارند.
تراکنش شفاف (Transparent)
مشابه بیت‌کوین، تمام جزئیات روی بلاکچین ثبت می‌شود و آدرس فرستنده، گیرنده و مقدار انتقال برای همه قابل مشاهده است.
تراکنش محافظت‌شده (Shielded)
با استفاده از فناوری zk-SNARKs، امکان اثبات صحت تراکنش بدون افشای جزئیات وجود دارد. تنها این موضوع ثبت می‌شود که تراکنش انجام شده است، اما مبلغ و طرفین معامله پنهان باقی می‌مانند.
زی‌کش مانند بیت‌کوین از اثبات کار (Proof-of-Work) و الگوریتم SHA-256 استفاده می‌کند. این موضوع باعث شده استخراج آن شباهت‌های زیادی به بیت‌کوین داشته باشد، اما به‌دلیل حریم خصوصی پیشرفته، هزینه‌های ردیابی و تحلیل بسیار بالاتر است.
زی‌کش حداکثر عرضه‌ی ۲۱ میلیون کوین دارد. همانند بیت‌کوین، پاداش استخراج هر چهار سال یک‌بار نصف می‌شود (Halving).
| ویژگی | جزئیات |
|---|---|
| حداکثر عرضه | ۲۱ میلیون ZEC |
| الگوریتم اجماع | PoW – SHA-256 |
| پاداش بلاک اولیه | 12.5 ZEC |
| آخرین هاوینگ | نوامبر ۲۰۲۰ (کاهش به ۳.۱۲۵ ZEC) |
| مدل تخصیص | ۸۰٪ ماینرها – ۲۰٪ بنیاد و ECC (پس از به‌روزرسانی Canopy) |
این تغییرات در آپگرید Canopy به‌طور رسمی اجرا شد؛ جایی که پاداش موسسان (Founders Reward) حذف و سهم مشخصی برای Zcash Foundation و صندوق توسعه در نظر گرفته شد.
گزینه‌ی انتخابی حریم خصوصی: برخلاف رمزارزهایی مثل مونرو که همه‌ی تراکنش‌ها مخفی‌اند، زی‌کش به کاربر امکان انتخاب می‌دهد. این قابلیت، استفاده‌ی سازمانی و انطباق با قوانین (Compliance) را آسان‌تر می‌کند.
ترکیب ناشناس‌سازی با شفافیت انتخابی: شرکت‌ها و مؤسسات مالی می‌توانند بخشی از تراکنش‌ها را برای ممیزی و مالیات شفاف‌سازی کنند.
جامعه‌ی توسعه‌گر فعال: پروتکل‌های زی‌کش با ZIPs (Zcash Improvement Proposals) مدیریت می‌شوند. بسیاری از آن‌ها در حال حاضر روی قابلیت‌های بین‌زنجیره‌ای و پل‌های DeFi کار می‌کنند.
آخرین به‌روزرسانی بزرگ زی‌کش یعنی NU5، یکی از نقاط عطف شبکه بود. این ارتقاء استفاده از فناوری جدید Halo 2 را به همراه داشت؛ روشی که امکان انجام اثبات‌های دانایی صفر بدون نیاز به "راه‌اندازی مورد اعتماد" را فراهم می‌کند. این پیشرفت از نظر امنیتی اهمیت بسیار زیادی دارد، زیرا نیاز به اعتماد اولیه را حذف می‌کند.
اگرچه زی‌کش زمانی یکی از محبوب‌ترین رمزارزهای حریم خصوصی بود، اما با ظهور پروژه‌هایی مانند Monero (XMR) و توسعه بلاک‌چین‌هایی که قابلیت حریم خصوصی به‌صورت جانبی ارائه می‌دهند، سهم بازار آن کاهش یافته است. با این حال، ویژگی‌های منحصربهفرد آن همچنان باعث می‌شود مورد توجه سرمایه‌گذاران نهادی قرار بگیرد.
در سال‌های اخیر، رمزارزهای حریم خصوصی در برخی کشورها تحت فشار قانونی قرار گرفته‌اند. چندین صرافی بزرگ جهانی مانند Binance و Coinbase، ZEC را از فهرست خود حذف کردند. این موضوع نشان‌دهنده چالش زی‌کش برای حفظ تعادل بین حریم خصوصی کاربران و انطباق با قوانین مالی جهانی است.
با وجود مزایا، زی‌کش با موانع جدی نیز روبه‌روست:
فشارهای قانونی: بسیاری از دولت‌ها به رمزارزهای پرایوسی حساس هستند و برخی صرافی‌ها مانند کوین‌بیس و بایننس در دوره‌هایی ZEC را از لیست خارج کرده‌اند.
رقابت با مونرو (XMR): مونرو در میان کاربران ناشناس محبوب‌تر است، زیرا همه‌چیز را به‌طور پیش‌فرض مخفی نگه می‌دارد.
نیاز به مقیاس‌پذیری بیشتر: استفاده از zk-SNARKs هزینه‌ی محاسباتی بالایی دارد و برای تراکنش‌های خرد می‌تواند سنگین باشد.
با ورود فناوری‌هایی مانند zk-STARKs (نسخه‌ی بهینه‌تر zk-SNARKs) و حرکت به سمت مقیاس‌پذیری لایه دوم، زی‌کش می‌تواند دوباره در مرکز توجه قرار بگیرد. همچنین اگر دیفای و NFTها به‌طور جدی به حریم خصوصی نیاز پیدا کنند، ZEC یکی از گزینه‌های اصلی خواهد بود.
در بازار کنونی نیز Zcash با نوسانات شدید قیمتی روبه‌رو است، اما بسیاری از تحلیل‌گران آن را همچنان به‌عنوان یکی از پروژه‌های اصیل و پرپتانسیل حوزه‌ی بلاکچین در نظر می‌گیرند.
زی‌کش چیزی فراتر از یک کوین قدیمی است؛ این پروژه آزمایشگاهی برای آینده‌ی حریم خصوصی در بلاکچین محسوب می‌شود. با اینکه فشارهای قانونی و رقابت شدید مانع رشد آن بوده، اما فناوری منحصربهفرد و به‌روزرسانی‌های مداوم، همچنان زی‌کش را زنده و اثرگذار نگه داشته است.